محاسبه و مراقبه

 

اگر ما قصد داریم در زندگی همانطور باشیم که خدا می خواهد باید به دستورات خداوند که شامل باید ها و نباید هایی است و در چهارچوب دین تعریف شده عمل کنیم و در این زمینه از هر وسیله ای که می تواند ما را در این راه یاری دهد کمک بگیریم یکی از راه هایی که که می توانیم از آن کمک بگیریم محاسبه و مراقبه است که در قرآن و احادیث توصیه های بسیار موکَّدی نسبت به آن صورت گرفته است

محاسبه

الف) آیات قرآن

1 - یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (الحشر/18) ای کسانی که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است

ب) احادیث و روایات

1 - امام رضا: آن کسى که نفسش را محاسبه کند سود برده است و آن کسى که از محاسبه نفس غافل بماند زیان دیده است (بحار الأنوار ج 78 ص 352 ح 9)

2 - امام کاظم: از ما نیست کسى که هر روز اعمال خود را محاسبه نکند تا اگر نیکى کرده از خدا بخواهد بیشتر نیکى کند و خدا را بر آن سپاس گوید و اگر بدى کرده از خدا آمرزش بخواهد و توبه نماید (الإختصاص ص 26 و 27)

3 - امام علی: هر کس به حساب نفس خود رسیدگی کند به عیب هایش آگاه شود (عیون الحکم و المواعظ ص 435  ح 7512)

4 - پیامبر اکرم: آدمی از پرهیزگاران (با تقوایان) نمی شود مگر اینکه حسابرسی او از نفسش سخت تر از حساب کشیدن او از شریکش باشد (مکارم الاخلاق ص 468 وسایل الشیعه ج 16 ص 98  ح 21080)

5 - امام علی: هرکه نفس خود را محاسبه کند رستگار می شود (عیون الحکم و المواعظ ص 424  ح 7158)

6 - امام سجاد: ای فرزند آدم تو همواره بر خیر و نیکی هستی تا وقتی که از درون خود واعظی داشته باشی و محاسبه ی نفس مورد همّت و توجه تو باشد (بحارالانوار ج 75 ص 147)

7 - امام علی: نتیجه حسابرسى اصلاح خویشتن است (غرر الحکم ص 362)

8 - پیامبر اکرم: خویشتن را محاسبه کنید قبل از آنکه به حساب شما برسند و خویش را وزن کنید قبل از آنکه شما را وزن کنند و آماده شوید براى عرضه بزرگ (روز قیامت) (بحارالانوار ج 67 ص 73)

9 - امام علی: چقدر خوب است که انسان ساعتى براى خود داشته باشد که هیچ چیز او را به خود مشغول نسازد و در این ساعت محاسبه خویش کند و ببیند چه کارى به سود خود انجام داده و چه کارى به زیان خود در آن شب و در آن روز (مستدرک الوسائل ج 12 ص 154)

10 - امام علی: کسى که محاسبه نفس خویش کند بر عیب هاى خویش واقف مى شود و از گناهانش با خبر مى گردد و از گناه توبه مى کند و خود را اصلاح مى نماید (میزان الحکمه ج 2 ص 409)

11 - امام صادق: بر هر مسلمانی که معرفت ما را دارد لازم است که اعمال خود را در هر روز و شب بر خویشتن عرضه بدارد و حسابگر نفس خود باشد اگر حسنه ای مشاهده کرد برای افزودن آن کوشش کند و اگر بدی ای ملاحظه نمود از آن استغفار نماید مبادا روز قیامت رسوا گردد (تحف العقول ص 22)

12 - امام علی: هر کس خودش را محاسبه کند خوشبخت می شود (غررالحکم ح 7887 منتخب میزان الحکمة ص 272)

ج) دلایل عقلی

ممکن است در جاهای بسیاری دیده باشید که افراد، سازمان ها، شرکت ها، کارخانه ها و نهاد ها عملکرد خود را محاسبه می کنند و به دقت نقاط ضعف و قوت خود را مورد بررسی قرار می دهند تا نقاط قوت را تقویت و نقاط ضعف را برطرف کنند یا احیاناً اشتباهات خود را جبران کنند دلیل و ضرورت این امر آنقدر واضح و بدیهی است که به قول معروف أظهرُ مِنَ الشَّمس است و نیازی به توضیح ندارد اما برای اینکه ضرورت آن در راه سلوک و تقرب به خدا را بهتر متوجه شویم به بیان توضیحاتی می پردازیم

نخست آن که اثر این کار چیست و قرار است به چه نتیجه ای منتهی شود؟

اثر محاسبه این است که انسان بر نقاط ضعف و قوت خود آگاهی می یابد (همانطور که در احادیث 3 و 10 هم به آن اشاره شده) و در نهایت قرار است به این نتیجه منتهی شود که ما نقات قوت را تقویت و در صدد رفع آن ها برآییم و اشتباهات گذشته را جبران کنیم اگر حقی را ضایع کردیم اعاده کنیم و اگر گناهی کردیم طلب آمرزش کنیم (احادیث 2 و 10 و11) از این طریق بهتر می توانیم به انجام واجبات، ترک محرمات، کسب مکارم اخلاقی و دوری از رذایل اخلاقی برسیم و در یک کلام ما برای رسیدن به تقوا و رستگاری به آن نیاز داریم (احادیث 4 و 5 و6 و11) و از طریق آن منفعت زیادی به ما خواهد رسید (حدیث 1) در واقع هدف اصلی محاسبه آن است که به مراقبه و اصلاح نفس بینجامد و آدمی پس از وقوف بر اشتباهات در صدد آن بربیاید که در درجه اول آن را تکرا نکند و بعد اشتباه مرتکب شده را جبران و طلب بخشش نماید و الا صرف محاسبه فایده ای نخواهد داشت و فایده اصلی آن این است که به مراقبه و اصلاح منتهی شود همانطور که امام علی در حدیث هفتم نتیجه نهایی محاسبه را اصلاح نفس می داند

آنچه مسلم است این است که محاسبه در دست یابی به تقوا نقش بسیار مهمی دارد تا آنجا که رسول خدا در حدیث شماره 4 دست یابی به تقوا را بدون آن غیر ممکن می داند

د) روش انجام محاسبه

برای انجام محاسبه و بررسی کار هایی که در روز انجام داده اید ممکن است راه های متفاوتی وجود داشته باشد و هر کس به فراخور شرایط خود یکی را مناسب تر ببیند اما در این جا ابتدا به عنوان نمونه سه روش را بررسی و مقایسه می کنیم و سپس نکاتی را تقدیم شما می نماییم

1 - ابتدا پارامترها و مواردی که در رفتارتان باید به آن ها توجه کنید را مشخص کنید سپس به صورت کیفی آن ها در در عملکرد روزانه خود بررسی کنید مثلا برای هر روز جدولی شبیه به جدول زیرخواهیم داشت:

افتضاح	خیلی بد	بد	متوسط	خوب	خیلی خوب	عالی
				×			دروغ نگفتن
			×				کنترل نگاه
						×	نماز اول وقت
					×		خوش اخلاقی

2 - دقیقا مانند روش قبل موارد را تعیین می کنیم با این تفاوت که این بار به جای بررسی کیفی به صورت کمی بررسی می کنیم یعنی از عدد و نمره استفاده می کنیم چیزی شبیه به جدول زیر:

	دروغ نگفتن	کنترل نگاه	نماز اول وقت	خوش اخلاقی
17/10/94	17	15	18	19
18/10/94	18	17	17	5/18
....	....	....	....	....

3 - روش دیگر این است که هنگام محاسبه به تمام کار هایی که در روز کرده اید فکر کنید و کار های اشتباه خود را بنویسید این کار طبق جدول خاصی انجام نمی شود فقط هر کار اشتباهی (یا کار خوب) را که در روز انجام داده اید بنویسید

اما کدام یک از روش های بالا کارآمد تر اند؟

در ابتدا به مقایسه روش اول و دوم می پردازیم:

روش دوم نسبت به روش اول کار آمد تر به نظر می رسد زیرا به صورت کمی و عددی بیان می شود و این موضوع باعث می شود که دقیق تر محاسبه کنیم زیرا وقتی می گوییم 19 در ذهن ما تداعی دقیق تری دارد همچنین تفاوت آن با 18 در ذهن ما محسوس تر است تا وقتی می گوییم «خیلی خوب» که خیلی دقیق نیست و نسبی می باشد به علاوه که در روش دوم لازم نیست مانند روش اول برای هر روز یک جدول مجزا داشته باشیم

اما روش سوم نسبت به دو روش دیگر بهتر به نظر می رسد چرا که شاید ما قادر نباشیم همه ی آنچه که در روز باید رعایت کنیم (نماز خواندن، دروغ نگفتن، خوش اخلاقی، غیبت نکردن، تهمت نزدن، کنترل نگاه و...) را طی جدول هایی مانند آنچه ارائه شد گرد آوری کنیم اما می دانیم که در روزی که گدشت چه کار اشتباهی انجام دادیم که نباید انجام دهیم یا چه کاری خوبی انجام دادیم که باید سعی کنیم آن را تکرار کنیم و می توانیم به راحتی آن ها را به یاد آوریم و بنویسیم و در روز بعد مراقب رعایت آن موارد باشیم در واقع این راه کم زحمت تر و دقیق تر است و ما را سریع تر به مقصود می رساند (به علاوه که ممکن است در روش دوم در دنیای اعداد و ارقام حبس شویم) (همچنین شما می توانید ضمن محاسبه روزانه که دارید هر چند وقت یکبار به طور منظم مثلا هر ده روز یک گزارش از وضعیت خود بنویسید این کار به شما کمک می کند که در بلند مدت بتوانید روند خود خود را مورد ارزیابی قرار دهید)

نکته: البته حتما هم لازم نیست در هنگام محاسبه موارد را بنویسید بلکه یکی از روش های شاید ساده تر هم این باشد که تنها از نظر خود بگذرانید و بابت کار های خوب شکر و بابت کار های خطا استغفار بکنید 

مراقبه

قسمت اصلی کار همین مراقبه است و اگر محاسبه ای انجام می شود چنان که خواندیم برای این است که به مراقبه ختم شود و محاسبه مقدمه ای است برای مراقبه و آیات و احادیث در این زمینه بسیار بسیار زیاد است و اگر در آیات و روایات هم جست و جویی بکنیم خواهیم دید که صد ها آیه و روایت در این زمینه وجود دارد که از نقل آن ها صرف نظر می کنیم و به عنوان نمونه فقط یک آیه و یک حدیث ذکر می کنیم:

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطیعُوا وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (تغابن 16) پس تا می توانید تقوای الهی پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید و انفاق کنید که برای شما بهتر است و کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند رستگارانند

امام علی: خدا رحمت کند کسی را که ....... مراقب خویش در برابر پروردگار باشد از گناهان خود بترسد خالصانه گام بردارد عمل نیکو انجام دهد ذخیره ای برای آخرت فراهم آورد و از گناه بپرهیزد همواره اغراض دنیایی را از سر دور کند و درجات آخرت را به دست آورد با خواسته های دل مبارزه کند آرزو های دروغین را طرد و استقامت را مرکب نجات خود قرار دهد و تقوی را زاد و توشه روز مرگ گرداند..... (نهج البلاغه خطبه 76)

توجه: بسیاری از علمای اخلاق مشارطه را نیز جزء این فرایند می دانند و آن این است که انسان در ابتدای روز با خود شرط می کند که در طول روز از کارهایی که مورد رضایت خدا نیست صرف نظر کند و فقط آنچه که رضایت خداوند در آن هست را انجام دهد

امید که با مشارطه و محاسبه ای که به مراقبه و تقوی منجر گردد به پروردگار خود نزدیک تر شویم و آنطور باشیم که او از ما می خواهد

توجه: پیشاپیش از همه کاربران عزیز بابت تاخیر در تایید نظرات و پاسخ به آنها عذر خواهی میکنیم.

به دلیل مشغله زیاد تا مدتی امکان بررسی نظرات وجود ندارد اما این اطمینان را به شما می دهیم که نظرات شما محفوظ مانده و در اولین زمان ممکن بررسی خواهد شد.